Wyzbycie się majątku przez dłużnika nie zawsze uchroni go przed skutkami upadłości

Dłużnicy bardzo często na tzw. przedpolu upadłości, mając świadomość ryzyka, wyzbywają się majątku bądź wybiórczo spłacają swoich wierzycieli. Prowadzi to do uprzywilejowania jednych podmiotów kosztem innych, co jest sprzeczne z jednym z podstawowych założeń postępowań upadłościowych i restrukturyzacyjnych, czyli dążeniem do równego traktowania i zaspokojenia wierzycieli. Takim działaniom dłużnika mają zapobiec m.in. postanowienia zawarte w ustawach prawo upadłościowe i prawo restrukturyzacyjne, regulujące zagadnienie bezskuteczności czynności prawnych dokonanych przez dłużnika. Pozwalają one skorygować skutki czynności prawnych dłużnika dokonanych z pokrzywdzeniem wierzycieli, przywracając niejako do masy upadłości bądź masy sanacyjnej składniki majątkowe, które z niej wyszły.

 

Na czym polega bezskuteczność czynności prawnych?

Instytucja bezskuteczności czynności prawnych znajduje zastosowanie w toku postępowania upadłościowego oraz jednego spośród czterech rodzajów postępowań restrukturyzacyjnych – postępowania sanacyjnego.

Bezskuteczna czynność prawna dłużnika, pomimo że została dokonana i – wydawać by się mogło – powinna prowadzić do rezultatów zamierzonych przez strony, nie wywołuje skutków prawnych. Chociaż czynność taka wiąże strony umowy, to pozostaje bez wpływu na stan tzw. masy upadłości bądź masy sanacyjnej.

Powyższe oznacza, że składniki majątkowe, które ubyły z majątku dłużnika bądź do niego nie weszły na skutek dokonania bezskutecznej czynności, podlegają przekazaniu do masy upadłości (sanacyjnej). Jeżeli przekazanie tych składników w naturze jest niemożliwe – podmiot wzbogacony zobowiązany jest wpłacić na rzecz masy upadłości (sanacyjnej) ich równowartość w pieniądzu.

 

Jakie czynności mogą zostać ubezskutecznione?

Zagadnienie ubezskuteczniania czynności prawnych w toku postępowania upadłościowego i restrukturyzacyjnego jest złożone. Ustawy regulujące przebieg wspomnianych postępowań przewidują szereg przesłanek, od których uzależniona jest nie tylko możliwość skorzystania przez syndyka bądź zarządcę z ubezskutecznienia czynności prawnych, ale także tryb, w jakim to może nastąpić. Istotną rolę w procesie kwalifikowania czynności prawnej jako bezskutecznej względem masy upadłości bądź sanacyjnej są takie czynniki, jak m. in.:

  • upływ czasu od dokonania czynności,
  • odpłatność bądź nieodpłatność czynności,
  • wymagalność długu w momencie dokonywania spłaty wierzyciela,
  • podmiot będący drugą stroną umowy.

 

Rodzaje bezskutecznych czynności prawnych

W zależności od konkretnego przypadku, określona czynność prawna będzie mogła zostać zakwalifikowana jako:

  • bezskuteczna z mocy prawa,
  • bezskuteczna w wyniku uznania jej za bezskuteczną przez sędziego-komisarza, podejmującego czynności z urzędu lub na wniosek,
  • bezskuteczna na mocy orzeczenia wydanego przez sąd.

 

Upływ czasu a możliwość ubezskutecznienia czynności prawnej

Przepisy przewidują terminy liczone wstecz od daty złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości lub otwarcia postępowania sanacyjnego, których przekroczenie uniemożliwia skorzystanie z instytucji bezskuteczności czynności prawnych. Najprościej mówiąc, tylko w przypadku, gdy czynność dłużnika dokonana została w przedziale czasowym zakreślonym przez ustawę, istnieją podstawy do uznania jej za bezskuteczną na podstawie przepisów ustawy prawo upadłościowe bądź prawo restrukturyzacyjne.

Dla zobrazowania warto wskazać, że przykładowo zabezpieczenie i zapłata długu niewymagalnego dokonane przez upadłego w ciągu 6 miesięcy przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości są bezskuteczne w stosunku do masy upadłości.

W praktyce występują jednak takie sytuacje, których nie sposób zakwalifikować jako odpowiadające przesłankom zawartym w przepisach ustaw prawo upadłościowe i prawo restrukturyzacyjne. W takim wypadku wydawać by się mogło, że skoro konkretny przypadek nie podpada pod określoną normę prawną, brak jest podstaw do ubezskutecznienia czynności. Nic bardziej mylnego. W takiej sytuacji syndyk bądź zarządca może, korzystając z instrumentów przewidzianych w prawie cywilnym, wytoczyć powództwo z tzw. skargi pauliańskiej.

 

Podsumowanie

Instytucja bezskuteczności czynności prawnych dłużnika służy w głównej mierze zabezpieczeniu interesów wierzycieli, którzy na skutek działań dłużnika, podjętych jeszcze przed wszczęciem postępowania upadłościowego lub sanacyjnego, mogliby zostać pozbawieni możliwości zaspokojenia swoich roszczeń z masy upadłościowej (sanacyjnej) ze względu na jej ubóstwo. Nierzadkie w praktyce są sytuacje, w których dłużnik celowo i w sposób przemyślany wyzbywa się majątku, licząc, że w ten sposób uchroni się przed najbardziej dotkliwymi skutkami upadłości (sanacji). Z tego właśnie względu przepisy prawa przewidują odpowiednie regulacje, będące rozwiązaniem dla takich sytuacji.

Z uwagi na dotkliwość konsekwencji jakie niesie za sobą uznanie czynności prawnej za bezskuteczną, istotne jest, aby przedsiębiorcy już na etapie zawierania umowy badali, czy nie zachodzą przesłanki, które w niedalekiej przyszłości mogą skutkować skorzystaniem z tej instytucji i podważeniem czynności prawnej. Mając na względzie złożoność zagadnienia każdy przypadek wymaga odrębnej, wnikliwej analizy.

 

Autor: Zbigniew Drabik