06 cze Konstrukcje programów motywacyjnych w spółkach akcyjnych a ich skutki podatkowe przed i po nowelizacji ustawy o PIT z 2018 r.

Zmiana przepisów podatkowych miała za zadanie uregulować ramy funkcjonowania programów motywacyjnych w spółkach akcyjnych. Czy nowe regulacje pozwoliły na rozwiązanie istniejących dotąd problemów praktycznych?

Skuteczność programów

Program motywacyjny stanowi najczęściej formę dodatkowego wynagrodzenia menadżerów, członków zarządu czy kluczowych pracowników spółek i jest sposobem zarówno na poprawę wyników finansowych spółki, jak i na zatrzymanie u siebie najistotniejszych pracowników.

Istnieje wiele możliwości skonstruowania programu motywacyjnego. O jego skuteczności świadczyć powinno faktyczne zwiększenie motywacji pracowników, poprzez związanie ich interesów z interesami spółki, co w konsekwencji prowadzi także do osiągnięcia wymiernych korzyści przez samą spółkę oraz jej inwestorów.

Powyższe założenia spełnia m.in. program oparty o akcje, które są przyznawane menadżerom po osiągnięciu ustalonych wyników – przede wszystkim finansowych – przez spółkę lub grupę kapitałową. Podmiotem wdrażającym program może być spółka, z którą bezpośrednio powiązani są uczestnicy lub spółka względem niej dominująca. W ramach programu uczestnicy otrzymują akcje jednej z tych spółek.

Głównym walorem takiego programu jest długotrwałe powiązanie interesów uczestników z interesami spółki lub grupy. Z jednej strony programy mogą zakładać odroczenie wypłaty korzyści z programu w celu zatrzymania kluczowych pracowników i zachęcenia do utrzymywania stałego wzrostu wyników.

Z drugiej strony taki efekt daje uzyskanie przez uczestników statusu akcjonariuszy, którym w równym stopniu jak zarządzającym zależy na osiąganiu przez spółkę dobrych wyników, bo przekładają się na ich realne korzyści w postaci wzrostu ceny akcji czy wypłaty dywidendy.

Tym samym, posiadanie akcji przez kadrę zarządzającą spółki może pozytywnie wpłynąć na sytuację pozostałych akcjonariuszy, bo spółka chętniej będzie dzielić się zyskami w postaci dywidendy.

Na jeszcze większą atrakcyjność takich programów niewątpliwie wpływają aspekty fiskalne w postaci preferencyjnego opodatkowania po stronie organizatora programu oraz jego beneficjentów.

Programy oparte o rozliczenie pieniężne przed i po 2018 r.

Przed nowelizacją ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych, która weszła w życie 1 stycznia 2018 r., korzystne podatkowo programy motywacyjne były tworzone w oparciu nie tylko o akcje, ale także m.in. o rozliczenie gotówkowe.

Te ostatnie zwykle polegały na emisji przez spółkę pochodnych instrumentów finansowych i przekazaniu ich uczestnikom programu nieodpłatnie lub za symboliczną opłatą. Następnie, po upływie okresu przetrzymania i pod warunkiem osiągnięcia zakładanych przez spółkę/grupę wyników (wskaźniki te stanowią instrument bazowy, od którego zależy wartość wyemitowanych instrumentów finansowych), uczestnicy mogli zrealizować prawa z tych instrumentów finansowych i otrzymać rozliczenie gotówkowe.

Powyższy model programu wpływa na zwiększenie motywacji pracowników, nie ma jednak tak długotrwałych efektów, jak przyznanie akcji, bo nie dochodzi do trwalszego związania interesów spółki z interesami uczestnika – tutaj efekty motywacyjne programu kończą się wraz z wypłatą rozliczenia gotówkowego (która oczywiście nie musi nastąpić natychmiast po osiągnięciu ustalonych wyników, a dopiero po uzgodnionym okresie przetrzymania instrumentów, co umożliwia zatrzymanie najistotniejszych pracowników w spółce).

Popularność tego typu programów wynikała m.in. z pozytywnych interpretacji podatkowych, uznających, że nabycie pochodnych instrumentów finansowych nie stanowi przychodu po stronie beneficjenta oraz gwarantujących zakwalifikowanie przychodów z realizacji pochodnych instrumentów finansowych (PIF) do źródła przychodów z kapitałów pieniężnych, a dzięki temu zastosowanie stawki 19%.

Tym samym programy te realizowane były w oderwaniu od podstawy współpracy uczestnika z organizatorem – rozliczenie pieniężne kwalifikowane było jako odrębny przychód z kapitałów pieniężnych, bo otrzymywane było w wyniku realizacji praw z instrumentów finansowych – nie stanowiło zatem przychodów ze stosunku pracy czy z działalności wykonywanej osobiście.

Zupełna zmiana podejścia fiskusa została zaprezentowana w ostrzeżeniu Szefa Krajowej Administracji Skarbowej (KAS) z 1 sierpnia 2017 r., w którym organ uznał, że programy motywacyjne oparte o pochodne instrumenty finansowe i rozliczenie pieniężne są de facto obejściem przepisów podatkowych, ponieważ pod pozorem wykreowania pochodnego instrumentu finansowego uczestnik otrzymuje rozliczenie pieniężne, które standardowo powinno być opodatkowane jak przychód ze stosunku pracy (zależnie od formy współpracy), tj. według skali – stawką 18% lub 32%.

W ślad za ostrzeżeniem, 1 stycznia 2018 r. weszła w życie nowelizacja ustawy o PIT, która usankcjonowała nowe zasady funkcjonowania programów.

Nowelizacja z jednej strony potwierdziła, że jeśli prawa pochodne lub pochodne instrumenty finansowe zostają nieodpłatnie przyznane uczestnikom programu w ramach stosunku prawnego łączącego ich ze spółką (np. umowa o pracę, powołanie), to realizacja praw z tych instrumentów (otrzymanie rozliczenia pieniężnego) musi zostać zakwalifikowana do tego samego odpowiedniego źródła przychodów (stosunek pracy, działalność wykonywana osobiście etc.) Uniemożliwia to więc uznanie rozliczenia gotówkowego za przychody z kapitałów pieniężnych, tak jak to funkcjonowało dotychczas.

Akcyjne programy motywacyjne przed i po 2018 r.

Z drugiej strony nowelizacja wprowadziła definicję programu motywacyjnego, zawężającą możliwości organizowania programów motywacyjnych korzystających z preferencyjnego opodatkowania tylko do tych, w których finalnie uczestnik otrzymuje akcje. Programy mogą więc być oparte bezpośrednio na akcjach lub zakładać najpierw nabycie/objęcie praw pochodnych, pochodnych instrumentów podatkowych lub innych praw majątkowych, których realizacja umożliwi nabycie/objęcie akcji.

Przed 2018 r. ustawa o PIT nie zawierała definicji akcyjnego programu motywacyjnego. Ogólne zasady, uregulowane w art. 24 ust. 11 ustawy o PIT, pozwalały na opóźnienie opodatkowania do momentu zbycia akcji, pod warunkiem, że uczestnik programu był uprawniony do nabycia akcji na podstawie uchwały walnego zgromadzenia.

Obecnie obowiązujące preferencyjne opodatkowanie także polega na możliwości rozpoznania przychodu z programu dopiero w momencie zbycia akcji przez uczestnika i opodatkowania go stawką 19%, właściwą dla przychodów z kapitałów pieniężnych. Każdy etap programu poprzedzający zbycie akcji (nabycie pochodnych instrumentów finansowych, objęcie akcji) będzie neutralny podatkowo.

Znacznej zmianie uległy jednak warunki, które musi spełnić program, aby umożliwić uczestnikowi skorzystanie z tej preferencji podatkowej.

W konsekwencji, gdy wdrożony program nie odpowiada jego definicji z ustawy o PIT, skutki podatkowe mogą być skrajnie odmienne nie tylko po stronie uczestnika (ryzyko opodatkowania nabycia akcji, ryzyko podwójnego opodatkowania), ale także po stronie spółki (ew. obowiązki płatnika) lub spółki-matki (obowiązki informacyjne).

Co należy zrobić, aby uczestnik danego programu mógł skorzystać z odroczenia opodatkowania do momentu zbycia akcji? Jakie przesłanki powinien spełnić program motywacyjny, aby uznać go za program motywacyjny w rozumieniu ustawy o PIT? – o tym opowiemy w następnym artykule.