Ochrona wspólników i akcjonariuszy mniejszościowych w grupie spółek

Sprawozdanie o powiązaniach umownych ze spółką dominującą, prawo do żądania audytu oraz sell-out to trzy nowe rozwiązania w nowelizacji KSH, które mają za zadanie chronić wspólników i akcjonariuszy mniejszościowych w formalnej grupie spółek, a co za tym idzie zrównoważyć wzrost uprawnień spółki dominującej względem spółek zależnych. Na czym polegają w praktyce? Wyjaśniamy w artykule.

Sprawozdanie o powiązaniach umownych ze spółką dominującą

Zarządy spółek zależnych będą musiały co roku przygotowywać sprawozdanie o powiązaniach umownych ze spółką dominującą. Obowiązku tego nie można wyłączyć lub zmodyfikować umową ani statutem spółki, co oznacza, że zostaje on na stałe wpisany do wiosennego kalendarza zarządu.

Sprawozdanie powinno być sporządzone za okres roku obrotowego i przedstawione zgromadzeniu wspólników (walnemu zgromadzeniu). Powinno koniecznie zawierać wykaz wiążących poleceń spółki dominującej wydawanych spółce zależnej w okresie sprawozdawczym. Ma to pomóc w sprawdzeniu, czy umowy między spółkami zależną i dominującą były zawierane na warunkach rynkowych, zgodnie z zasadą „arms’ length principle”. Według tej zasady współpracujące jednostki powinny działać z zachowaniem odpowiedniego dystansu – tłumacząc zwrot dosłownie – trzymając drugą stronę transakcji „na długość ramienia”. Niezależnie od wspólnych interesów, spółki w grupie powinny kształtować wzajemne stosunki handlowe (w szczególności ceny i warunki płatności) podobnie jak niezależne, konkurujące na wolnym rynku przedsiębiorstwa.

Treść sprawozdania może budzić wątpliwości

Poza obowiązkiem wskazania wydanych wiążących poleceń, dalsza treść sprawozdania ani sposób jego procedowania nie są określone przepisami. W związku z tym mogą pojawić się następujące pytania:

> Jakie jeszcze informacje powinno zawierać?  

Wydaje się, że nie sposób mówić o sprawozdaniu o powiązaniach umownych w oderwaniu od dokumentacji cen transferowych spółek. Różnica jest taka, że sprawozdanie teoretycznie obejmuje umowy nieistotne z perspektywy wyniku finansowego spółki, ponieważ dolne limity kwotowe transakcji nie są określone. Nowelizacja nie wymaga jednak, aby dane prezentowane były w sposób wynikający z przepisów podatkowych. To zarząd zdecyduje więc, jak bardzo szczegółowe powinno być sprawozdanie.

> W jakim terminie zarząd ma sporządzić sprawozdanie?

Przepisy nie określają konkretnego terminu. Brakuje również powiązania z terminem zwyczajnego zgromadzenia wspólników (ZWZ), które zwykle odbywa się w ciągu 6 miesięcy od końca roku obrotowego. Zachowanie takiego terminu również przy sprawozdaniach o powiązaniach umownych wydaje się rozsądne i praktyczne.

> Czy sprawozdanie powinno być przedmiotem ZZW (ZWZ), czy wystarczy przedstawić je na zgromadzeniu nadzwyczajnym?

W tym przypadku trudno o jednoznaczną odpowiedź. Najbardziej pragmatyczne wydaje się poddanie wszystkich sprawozdań pod obrady zwyczajnego zgromadzenia zarezerwowanego dla zatwierdzenia wyniku finansowego.

> W jaki sposób zgromadzenie ma rozpatrzyć sprawozdanie?

Jako że wymóg uzyskania uchwały zatwierdzającej lub opiniującej może być złudny w sytuacji, kiedy mamy do czynienia z uchwałą de facto spółki dominującej w przedmiocie transakcji z nią samą, wydaje się, że najlepszym rozwiązaniem jest przeprowadzenie dyskusji.

Sprawozdanie o powiązaniach umownych będzie musiało zostać rozpatrzone i zatwierdzone uchwałą tylko w jednym przypadku –  gdy zarząd zadecyduje się włączyć je do treści sprawozdania zarządu z działalności spółki (które co roku podlega zatwierdzeniu przez ZZW lub odpowiednio ZWZ).

Prawo do żądania audytu

Jeśli po stronie wspólników (akcjonariuszy) spółki zależnej uczestniczącej w grupie spółek pojawią się wątpliwości co do rzetelności działań spółek w grupie, będą mogli zażądać wyznaczenia przez sąd rejestrowy firmy audytorskiej, która zbada rachunkowość oraz działalność całej grupy spółek[1]. Uprawnienie to przysługuje im jednak tylko wtedy, gdy reprezentują co najmniej jedną dziesiątą kapitału zakładowego (głosów na zgromadzeniu). Rozwiązanie to oparte jest na działającym dotychczas w spółkach z o.o. instrumencie żądania zbadania rachunkowości i działalności spółki. Koszt badania leży po stronie żądającego, jednak jeśli biegły wykryje nadużycia lub niekorzystne dla spółki działania, żądający będzie mógł ubiegać się o zwrot kosztów od badanej spółki.

Czy da się ograniczyć uprawnienie do żądania badania rachunkowości i działalności grupy spółek? Tak, ale tylko częściowo i w określonych okolicznościach:  

1. W umowie spółki lub statucie spółki zależnej –  jedynie do tej spółki zależnej i jej stosunków z pozostałymi spółkami uczestniczącymi w grupie (czyli nie można wyłączyć prawa do żądania badania w całości).

2. Na etapie procedowania przez sąd rejestrowy – ograniczenie badania jest możliwe na wniosek spółki dominującej lub spółki zależnej w konkretnej sprawie, dla zabezpieczenia uzasadnionych interesów wnioskodawcy lub pozostałych spółek uczestniczących w grupie, w szczególności w celu ochrony tajemnic przedsiębiorstwa lub innych prawnie chronionych informacji.

Przymusowy wykup udziałów lub akcji, czyli sell-out

Trzeci rodzaj ochrony polega na przymusowym wykupie udziałów lub akcji wspólników (akcjonariuszy) mniejszościowych. Przewidziane w KSH prawo do wycofania się ze spółki poprzez żądanie odkupu akcji dotyczyło dotychczas tylko akcjonariuszy mniejszościowych spółki akcyjnej. Teraz taką możliwość mają również wspólnicy spółek z o.o. Łagodniejsze są też wymogi takiego wykupu, którego można dokonać w trzech sytuacjach:

1. Sell-out na nowych zasadach jest możliwy w spółkach zależnych należących do grupy kapitałowej, w których spółka dominująca posiada co najmniej 90% udziałów lub akcji. Na potrzeby sell-outu spółka dominująca może reprezentować wymaganą wielkość kapitału pośrednio lub na podstawie porozumień z innymi osobami – takie rozwiązanie dodatkowo chroni kapitał mniejszościowy.

Wspólnicy (akcjonariusze) mniejszości (reprezentujący nie więcej niż 10% kapitału zakładowego) muszą zgłosić żądanie umieszczenia sprawy odkupu w porządku obrad najbliższego zgromadzenia wspólników lub walnego zgromadzenia. Z takim żądaniem można wystąpić jedynie raz do roku i nie wcześniej niż trzy miesiące od ujawnienia uczestnictwa spółki zależnej w grupie spółek.

Do wykonania nowego prawa sell-outu stosuje się dotychczasowe przepisy KSH dotyczące odkupu w spółkach akcyjnych. Przy tej okazji trzeba zwrócić uwagę, że krytykowana regulacja art. 418([1] par. 2 nie została naprawiona. Według tej regulacji żądanie umieszczenia sprawy uchwały o przymusowym odkupie w porządku obrad walnego zgromadzenia trzeba zgłosić na miesiąc przed nim. Uprawnienie w praktyce nie funkcjonuje, ponieważ rzadko zgromadzenie zwoływane jest z wyprzedzeniem dłuższym niż wymagane zawiadomienie trzy tygodnie przed w SA i dwa tygodnie w spółkach z o.o. Mniejszościowi akcjonariusze zazwyczaj nie wiedzą o planach odbycia zgromadzenia przed zawiadomieniem.

2. Drugim mechanizmem ochronnym jest możliwość jednorazowego żądania wykupu mniejszościowych udziałów lub akcji w związku z utworzeniem grupy spółek. Z tego rozwiązania może skorzystać udziałowiec (akcjonariusz), który od początku nie zgadzał się na utworzenie grupy spółek i głosował przeciwko uchwale. Na zażądanie odkupu ma miesiąc od podjęcia uchwały o utworzeniu grupy. W tym przypadku nie ma znaczenia wielkość jego kapitału.

3. Sell-out możliwy jest również w przypadku braku zgody akcjonariuszy mniejszościowych na wprowadzenie do umowy spółki (statutu) postanowień liberalizujących przesłanki odmowy wykonania wiążącego polecenia. Podobnie jak w drugim mechanizmie, wielkość posiadanego kapitału nie gra roli.

Przedstawione mechanizmy chroniące mniejszościowych udziałowców i akcjonariuszy są słuszne, jednak sposób ich regulacji może okazać się problematyczny. Informacje zawarte w nowelizacji dotyczące sprawozdania o powiązaniach ze spółką dominującą są niewyczerpujące. Może to spowodować, że w praktyce sprawozdanie okaże się ubogie w konkrety i bezwartościowe.


[1] Stanowi o tym nowo dodany art. 21 [9] par. 1 k.s.h., obowiązujący od 13 października 2022 r.

Autor: Małgorzata Łamek-Bogacz

SENIOR MANAGER | ADWOKAT | OW LEGAL malgorzata.lamek-bogacz@olesinski.com Więcej