10 lis Roszczenia i spory sądowe a umowy FIDIC

Spór pomiędzy uczestnikami procesu inwestycyjnego nie jest niczym niestandardowym. Bez względu na jakość postanowień umowy i poziom ustanowionych zabezpieczeń, inwestor może oczekiwać, że na pewnym etapie dojedzie do sporu z wykonawcą. Wzorce umowne FIDIC zawierają jednak procedury, które mogą to ryzyko ograniczyć.  

Dobre przygotowanie inwestycji

Inwestor może podjąć działania ograniczające ryzyko sporu na etapie przygotowywania inwestycji, w tym m.in. poprzez:

• staranne przygotowanie dokumentacji stanowiącej podstawę realizacji umowy (projekt, PFU itd.),
• weryfikację ofert wykonawców,
• dobrą umowę,
• jednoznaczny podział ryzyk pomiędzy stronami.

Inwestycje budowlane są jednak wrażliwe na wpływ wielu czynników, także tych niezależnych od stron, jak np. zmiany cen materiałów, warunki pogodowe czy podaż siły roboczej. To wszystko sprawia, że całkowite wyeliminowanie ryzyka sporu pomiędzy stronami nie jest możliwe.

Autor umowy nie powinien dążyć do nadmiernego ograniczenia możliwości roszczeń czy sporu, ale powinien zaprojektować takie procedury umowne, które zapewnią sprawną wymianę informacji w zakresie istnienia roszczeń oraz pozwolą stronom rozwiązywać spory na ich możliwie najwcześniejszym etapie. Zapobiegnie to eskalacji i zniweluje negatywny wpływ sporów na realizację inwestycji.

Propozycję takich procedur zawierają wzorce umowne FIDIC, które opiszemy na przykładzie Warunków Kontraktowych na Budowę.

Roszczenia w rozumieniu FIDIC

Strona, która uważa, że ma roszczenie o płatność, przedłużenie czasu na ukończenie albo przedłużenie okresu zgłaszania wad (na podstawie klauzuli umowy lub z innego powodu), powinna oficjalnie poinformować o tym inżyniera (dać powiadomienie), opisując zdarzenie stanowiące podstawę roszczenia (subklauzula 20.1, 20.2).

Warunki ogólne przewidują 28-dniowy termin na złożenie powiadomienie o roszczeniu. Termin biegnie od dnia, w którym strona dowiedziała się lub powinna była się dowiedzieć o zdarzeniu stanowiącym podstawę roszczenia. Przekroczenie tego terminu powoduje zwolnienie drugiej strony z wszelkiej odpowiedzialności w związku ze zdarzeniem lub okolicznością będącą podstawą przedmiotowego roszczenia. Innymi słowy, niezłożenie powiadomienia o roszczeniu w terminie skutkuje wygaśnięciem roszczenia. Dopuszczalność takiego zastrzeżenia umownego budzi szereg wątpliwości na gruncie polskiego prawa. Jednak aktualne orzecznictwo Sądu Najwyższego akceptuje zastrzeganie w umowie terminów na zgłaszanie roszczeń, których przekroczenie skutkuje ich wygaśnięciem (terminy zawite)[1].

Przygotowanie roszczenia

Strona, która przygotowuje roszczenie, powinna dołożyć szczególnej staranności w zakresie dokumentowania okoliczności, które je uzasadniają. Musi przedstawić je do wglądu inżynierowi oraz (w razie potrzeby) uzupełnić na jego żądanie (subklauzula 20.2.3). Dokumentacja powinna potwierdzać zasadność roszczenia, w tym w szczególności istnienie związku przyczynowo-skutkowego pomiędzy zdarzeniem, a żądaniem zgłaszanym jako roszczenie. Jeżeli roszczenie ma związek ze zmianą harmonogramu, należy udokumentować wpływ zdarzenia na harmonogram robót[2].

Zwieńczeniem przygotowania roszczenia jest złożenie pełnego szczegółowego roszczenia (subklauzula 20.2.4). Strona formułująca roszczenie przedkłada je inżynierowi w terminie 84 dni od daty zdarzenia stanowiącego podstawę roszczenia lub daty, w której strona dowiedziała się o tym zdarzeniu albo powinna była się dowiedzieć (chyba, że uzgodni inny termin z inżynierem).

Zdarza się jednak, że zdarzenie powodujące roszczenie wywiera wpływ na realizację umowy także po upływie terminów wskazanych w subklauzulach 20.2.1 oraz 20.2.4. Wówczas strona składa przejściowe roszczenia w odstępach miesięcznych, aż do ustania skutków zdarzenia, które spowodowało to roszczenie.

Następnie dochodzi do złożenia pełnego szczegółowego roszczenia (ostatecznego), wskazującego całkowitą wartość dochodzonego roszczenia.

Rozstrzyganie roszczeń

Z pełnym szczegółowym roszczeniem inżynier postępuje na zasadach określonych w subklauzuli 3.7. Zachowując neutralność, inżynier powinien prowadzić dyskusje ze stronami (razem lub osobno). Podobne bieżące negocjacje roszczeń zgłaszanych przez strony umowy są typowym zdarzeniem w ramach niemal każdej inwestycji budowlanej. Warto, aby umowa zawierała regulacje pozwalające na możliwie najszybsze, bieżące zgłaszanie oraz uzgadnianie roszczeń pomiędzy stronami. Atrakcyjnym elementem procedury FIDIC jest udział inżyniera, który w trybie subklauzuli 3.7. wspiera strony w dokonaniu wiążących je uzgodnień.

Dyskusje pomiędzy stronami mogą zakończyć się uzgodnieniem. Strony mogą na przykład uzgodnić jaką część kwoty dodatkowego wynagrodzenia zamawiający zgodzi się zapłacić wykonawcy. Jeżeli strony nie będą w stanie się porozumieć, inżynier powinien dokonać sprawiedliwego określenia, tj. rozstrzygnięcia w sprawie roszczenia. Uwzględniając całokształt okoliczności, w tym dane oraz dokumenty przekazane przez stronę występującą z roszczeniem, Inżynier powinien określić, czy i w jakim zakresie jest ono uzasadnione (subklauzula 3.7.2). Określenie inżyniera jest wiążące dla stron.

Powiadomienie o niezadowoleniu z określenia inżyniera

Z uwagi na to, że realnie klientem inżyniera jest zamawiający, a nie wykonawca, wykonawcy mają obawy co do jego bezstronności i obiektywności. Co więcej, obawy te nierzadko są uzasadnione. Procedury FIDIC starają się wyważyć interes stron i zachować równowagę kontraktową. Dlatego określenia wydane przez inżyniera są wiążące, ale nie ostateczne.

Jeżeli którakolwiek ze stron uważa, że określenie inżyniera jest błędne, może przekazać drugiej stronie powiadomienie o niezadowoleniu z (całości lub części) określenia inżyniera. Powiadomienie o niezadowoleniu stanowi formę kontraktowej skargi na określenie inżyniera. Jeżeli strona nie złoży go w terminie wynikającym z umowy (28 dni w Warunkach Ogólnych) określenie staje się ostateczne i wiążące.

Co do zakresu objętego powiadomieniem o niezadowoleniu, strony umowy są w sporze i postępują dalej w zależności od tego, czy i w jaki sposób zmodyfikowały klauzulę 21 [Spory i arbitraż].

Niezależni eksperci

W umowach tailor made funkcjonujących w obrocie prawnym, strony często korzystają z alternatywnych metod wczesnego rozwiązywania sporu, takich jak np. rozstrzygnięcia niezależnego eksperta. Propozycję sformalizowanej procedury rozstrzygnięcia niezależnych ekspertów zawiera klauzula 21 Warunków Kontraktu. W procedurze tej roszczenie analizuje powoływana na podstawie umowy stron Komisja Unikania Sporów i Rozjemstwa (tzw. KUSiR),  która składa się z członków (ekspertów) wybranych przez strony. Są to najczęściej inżynierowie, posiadający odpowiednią wiedzę techniczną pozwalającą im dokonać oceny roszczeń oraz określeń inżyniera. Decyzje KUSiR są wiążące dla stron. KUSiR nie jest jednak sądem arbitrażowym, a jej decyzje nie mają charakteru wyroku sądu arbitrażowego i nie mogą stanowić podstawy egzekucji.

Poddanie sporu pod rozstrzygnięcie KUSiR stanowi metodę polubownego i alternatywnego rozwiązania sporu. Strony mogą to zrobić w trakcie realizacji inwestycji. Odwołanie się do wiedzy technicznej zewnętrznych, obiektywnych ekspertów, cieszących się renomą oraz zaufaniem obu stron może zapobiec dalszej eskalacji konfliktu. Dzięki temu można uniknąć odstąpienia od umowy przez jedną ze stron, przerwania realizacji inwestycji oraz dotkliwych skutków  finansowych (dla każdej ze stron). Decyzje KUSiR nie są wykonalne w drodze egzekucji, co nie oznacza, że strona nie ponosi odpowiedzialności w razie niewykonania takiego orzeczenia. Niewykonanie decyzji KUSiR stanowi nienależyte wykonanie umowy oraz podstawę odpowiedzialności odszkodowawczej.[3]

Postępowanie przed KUSiR jest warunkiem prawnym skierowania sprawy do arbitrażu lub sądu powszechnego (subklauzula 21.6). Oznacza to, że wszczęcie postępowania arbitrażowego / sądowego z pominięciem KUSiR sprawia, że powództwo jest przedwczesne. Postępowanie sądowe lub arbitrażowe pozostaje zarezerwowane do rozstrzygania tylko takich sporów, których nie udało się rozwiązać na niższych poziomach^[4].

Złota zasada nr 5

Powszechną praktyką przy sporządzaniu Warunków Szczególnych jest rezygnacja z KUSiR i oddanie wszystkich sporów pod rozstrzygnięcie arbitrażu lub sądu powszechnego, z pominięciem polubownych metod. Z punktu widzenia realiów realizacji skomplikowanych procesów inwestycyjnych takie działanie należy ocenić negatywnie.

Alternatywne metody rozwiązywania sporów

Korzystanie z Alternatywnych metod rozwiązywania sporów (Alternative Dispute Resolution, ADR), w tym w szczególności tych polubownych (jak negocjacje, mediacja czy koncyliacja) jest trudne do przecenienia przy deeskalacji napięć występujących pomiędzy wykonawcą, a zamawiającym oraz z punktu widzenia dobra inwestycji[5]. Wybór metody rozwiązywania sporu zależy od woli stron oraz przedmiotu sporu. Strony mogą zdecydować się na jedno rozwiązanie w umowie, ale nic nie stoi na przeszkodzie przed skorzystaniem z innej metody ADR, jeżeli jest to uzasadnione przedmiotem sporu oraz „atmosferą” pomiędzy stronami.

Kluczowe przy tym wydaje się jednak aby obiektywizm oraz brak konfliktu interesów osób pełniących funkcję mediatora lub koncyliatora nie budził żadnych wątpliwości. Powinny być to osoby, których kompetencje i zdolność zrozumienia istoty sporu są niekwestionowane. Razem z dobrze napisaną umową, zwiększa to szanse na rozwiązanie sporu polubownie oraz uniknięcie postępowań spornych przed sądem powszechnym lub arbitrażowym.

---

[1]. Zob. Paweł Pietkiewicz, Egzekwowalność decyzji Komisji rozjemczych w umowach FIDIC.

[2]. Zob. Komisja Standaryzacji ds. Katalogu Standardów Realizacji Inwestycji pod kierunkiem Michała Skorupskiego, Standardy Realizacji Inwestycji, II Wydanie 2021r., Stowarzyszenie Inżynierów Doradców i Rzeczoznawców pod kierunkiem Michała Skorupskiego, Standard 36 Zarządzanie Roszczeniami, s. 98.        

[3]. E-Przegląd Arbitrażowy LEWIATAN, nr 1(1)/ 2010, s 28.

[4]. Zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 marca 2015 r., IV CSK 443/14.

[5]. Zob. Komisja Standaryzacji ds. Katalogu Standardów Realizacji Inwestycji pod kierunkiem Michała Skorupskiego, Standardy Realizacji Inwestycji, II Wydanie 2021r., Stowarzyszenie Inżynierów Doradców i Rzeczoznawców pod kierunkiem Michała Skorupskiego, Standard 38 Alternatywne rozwiązywanie sporów „ARS” Alternative Dispute Resolution (ADR), s. 98.