05 gru Czy COVID-19 jest siłą wyższą w rozumieniu ustawy o zatorach płatniczych?
Pytanie wydaje się retoryczne, trudno bowiem o bardziej jaskrawy i namacalny przykład siły wyższej niż globalna pandemia. Zgodnie z tzw. ustawą antyzatorową, jeśli między wystąpieniem siły wyższej a sytuacją danego przedsiębiorcy (i powstaniem zatorów płatniczych) istnieje związek przyczynowy, Prezes UOKiK powinien odstąpić od wymierzenia kary. Tyle w teorii.
W dotychczasowym orzecznictwie Prezes UOKiK nie uznawał jednak COVID-19 za siłę wyższą i nakładał kary finansowe na przedsiębiorców, którzy zalegali z płatnościami. Linię tę przełamał wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z 2 lutego 2023 r. (sygn. V SA/Wa 391/22).
Z czego miało wynikać podejście UOKiK?
Prawne uregulowane zatorów płatniczych
Ustawa o przeciwdziałaniu nadmiernym opóźnieniom w transakcjach handlowych weszła w życie 1 stycznia 2020 r.[1] Miała pomóc w zwalczaniu pogłębiającego się problemu zatorów płatniczych. Wprowadziła instrumenty wspomagające zmniejszanie opóźnień w zapłacie należności oraz dyscyplinujące strony do stosowania krótkich terminów zapłaty.
Na jej mocy Prezes UOKiK został wyposażony w dodatkowe uprawnienia. Może np. kontrolować przedsiębiorców oraz – w przypadku stwierdzenia opóźnień w płatnościach – nakładać na nich administracyjne kary pieniężne.
Jednak ustawodawca przewidział też środki ochronne dla przedsiębiorców, między innymi w sytuacji, gdy opóźnienia w płatnościach nastąpiły na skutek siły wyższej. W takim przypadku Prezes UOKiK powinien odstąpić od wymierzenia kary.
Próby zdefiniowania siły wyższej
Czym jest siła wyższa? Pojęcie siły wyższej nie było dotychczas zdefiniowane w aktach prawnych. Ale w orzecznictwie Sądu Najwyższego utrwaliła się jednolita wykładnia, zgodnie z którą siła wyższa jest powszechnie rozumiana jako zdarzenia zewnętrzne w stosunku do przedsiębiorstwa, którego działalność jest rozpatrywana jako przyczyna szkody.. (uchwała SN z 13 grudnia 2007 r., sygn. akt III CZP 100/07, Legalis). Ponadto zwykle dodaje się, że działanie siły wyższej musi być nieuchronne, nadzwyczajne, niemożliwe do przewidzenia
Podobne stanowisko zajął Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku z 30 września 2014 r.: W orzecznictwie sądów administracyjnych za “siłę wyższą” uważa się przeszkodę nie do pokonania, zdarzenie, których skutków nie sposób przewidzieć, zdarzenie zewnętrzne, którego skutkom nie można zapobiec, przy czym muszą to być przeszkody o charakterze bezpośrednim. Najczęściej podawanymi przykładami siły wyższej są zdarzenia związane z działaniem sił przyrody, np. powodzie, pożary o dużych rozmiarach, trzęsienia ziemi, wybuchy wulkanów czy epidemie. Drugą grupą są przypadki związane z niecodziennymi zachowaniami zbiorowości, tj. zamieszki, strajki generalne czy działania zbrojne. Trzecia kategoria to działania władzy państwowej – np. zakazy importu i eksportu, blokady granic i portów.” (Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z 30 września 2014 r., II GSK 299/13).
Aż do wyroku WSA z początku 2023 roku (o którym więcej w dalszej części artykułu) nie zapadło jednak żadne rozstrzygnięcie narzucające ramy dla rozumienia siły wyższej w oparciu o tzw. ustawę antyzatorową.
Pandemia COVID-19 jako siła wyższa? Nie zdaniem Prezesa UOKiK
Praktyczne ujęcie siły wyższej nabrało jednak istotnego znaczenia w momencie wybuchu pandemii COVID-19, która sparaliżowała znaczną część gospodarki.
Zdawałoby się, że w świetle przytoczonego wyżej orzecznictwa i okoliczności towarzyszących pandemii, jak na przykład:
- zamknięcie łańcucha dostaw,
- ograniczenie działalności wielu przedsiębiorstw,
- konieczność skoordynowania działań wielu państw i ich obywateli,
COVID-19 będzie klasycznym przykładem siły wyższej.
Było to bowiem zjawisko zewnętrzne (niezależne od podmiotów gospodarczych), niemożliwe do przewidzenia, a także niemożliwe do zapobieżenia (w szczególności poprzez jednostkowe działania przedsiębiorstw). W związku z powyższym w pierwszym okresie pandemii wiele firm mierzyło się z opóźnieniami w płatnościach.
Jednak z uwagi na brak ukształtowanej praktyki orzeczniczej na gruncie ustawy (pandemia zbiegła się w zasadzie z wejściem w życie przepisów), klasyfikowanie COVID-19 jako siły wyższej okazało się być kwestią sporną w postępowaniach przed Prezesem UOKiK.
Stanowisko przyjęte w wydawanych przez Prezesa UOKiK decyzjach sugerowało, że w istocie nie uznaje on pandemii COVID-19 jako siły wyższej, o której mowa w art. 13v ust. 7 ustawy antyzatorowej.
Co więcej, w jednej z prowadzonych przez nas spraw organ stwierdził, że nawet jeśli pandemię uznamy za siłę wyższą, nie sposób uznać, że możliwy jest związek przyczynowo-skutkowy pomiędzy jej wystąpieniem a opóźnieniami w płatnościach. Innymi słowy – wszelkie zaburzenia rynku gospodarczego w pierwszym okresie pandemii, pomimo istotnych skutków dla przedsiębiorców (ekonomicznych i wynikających między innymi z konieczność reorganizacji systemu pracy), w ocenie Prezesa UOKiK nie miały znaczenia dla wystąpienia opóźnień w płatnościach. Dlatego też w prowadzonej sprawie Prezes UOKiK zdecydował się utrzymać w mocy decyzję o wymierzeniu administracyjnej kary pieniężnej.
Istotny wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego
Na skutek złożonej przez nas skargi na wydane w tej sprawie decyzje, w lutym 2023 r. Wojewódzki Sąd Administracyjny przesądził, że w świetle realiów towarzyszących epidemii COVID-19, należy ją uznać za siłę wyższą w rozumieniu wspomnianego przepisu ustawy przeciwdziałaniu nadmiernym opóźnieniom w transakcjach handlowych. Co za tym idzie – jeśli opóźnienia w płatnościach wystąpiły właśnie na skutek pandemii – Prezes UOKiK, w oparciu o wskazaną podstawę prawną, powinien odstąpić od wymierzenia administracyjnej kary pieniężnej.
Wojewódzki Sąd Administracyjny w rozpatrywanej sprawie uchylił więc zarówno pierwszą, jak i drugą decyzję Prezesa UOKiK. Wyrok nie jest prawomocny (czekamy na rozstrzygnięcie Naczelnego Sądu Administracyjnego).
Niewątpliwie linia orzecznicza sądów administracyjnych w kwestii zatorów płatniczych dopiero się kształtuje, a spodziewany wyrok NSA będzie w tym zakresie kolejnym wartościowym wkładem. Miejmy nadzieję, że podtrzymującym korzystne dla przedsiębiorców orzeczenie.
W przypadku wątpliwości związanych z omawianym tematem, zachęcamy do kontaktu z naszym zespołem.
[1] Poprzedni tytuł – Ustawa z 8 marca 2013 r. o terminach zapłaty w transakcjach handlowych – zmieniona na mocy ustawy z 19 lipca 2019 r. o zmianie niektórych ustaw w celu ograniczenia zatorów płatniczych
